مهوش خادم‌الفقرائی | دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی

جنگ از جمله پدیده‌های انسانی است که تمام قواعد و قوانین ساخته و پرداخته شده توسط انسان و فرهنگ متکی به آن را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد؛ قواعدی که نظم‌دهنده زندگی بشری است و بدون آنها سنگ روی سنگ بند نمی‌شود. اما به محض ورود به جنگ تمامی این قواعد به هم ریخته و معنای خود را از دست می‌دهد. در این جا می‌خواهم به دو مورد از این برهم‌خوردگی قواعد اشاره کنم که فیلم «یدو» ساخته مهدی جعفری به خوبی از پس بازنمایی آن برآمده است. اولین نکته به فهم عامه‌ای برمی‌گردد که ما معمولا در زندگی روزمره خود به آن پایبند هستیم و آن، به این موضوع بازمی‌گردد که معمولا بزرگسالان بر حق هستند و کودکان و نوجوانان به دلیل سن و تجربه محدود یا به خطا می‌روند یا از سر نادانی صحبت می‌کنند. نشانه آن مثل معروفی است مبنی بر این که پیران در خشت خام چیزهایی می‌بینند که جوانان در آینه هم نمی‌توانند ‌ببینند.

یدو قصه ما نیز نوجوانی است که در دل آبادان درگیر جنگ زندگی‌ می‌کند. شروع جنگ شرایطی را برای او فراهم می‌کند که مجبور می‌شود کودکی خود را کنار بگذارد و بزرگسالانه رفتار کند. او پرسه می‌زند، کشف می‌نماید، مشاهده می‌کند و ثانیه به ثانیه بزرگ‌تر می‌شود. در طول فیلم از خطر پیش‌رو آگاهی می‌یابد و تصمیم بزرگی برای زندگی خود و خانواده‌اش می‌گیرد. با این وجود کسی که او را در این مسیر یاری نمی‌کند و سد راهش می‌شود یک بزرگسال است (مادر یدو) که جنگ او را تبدیل به فردی کرده است که رفتارهای کودکانه بروز می‌دهد. امری که ما شاهد آن هستیم جابه‌جایی کودک و بزرگسال در قصه است که کاملا از سوی بافت آن جامعه نیز پذیرفته می‌شود (در جایی از فیلم می‌بینیم که مرد میانسال با دیدن شجاعت پسرخنثی کننده خمپاره (کامران)، اذعان می‌کند که کاری که این جوان‌ها انجام می‌دهند هیچ کدام از آنها نمی‌توانند انجام دهند). نه تنها هیچ‌ یک از شخصیت‌های فرعی داستان با یدو به عنوان یک نوجوان یا در اصطلاح یک بچه رفتار نمی‌کند بلکه او را در راضی کردن مادر کودک شده‌اش نیز یاری می‌کنند.

یکی دیگر از پدیده‌هایی که در این فیلم دچار چرخش مفهومی شده است، مفهوم «دزدی» است. در فهم عامه همواره ورود بی‌اجازه به خانه دیگران و برداشتن وسایل آنان دزدی محسوب می‌شده است اما در دوران جنگ و نبود مواد اولیه برای گذران زندگی، این کار دگیر رنگ و بوی ناپسندی خود را از دست می‌دهد و حتی معنای جدیدی هم چون «قرض گرفتن» به خود می‌گیرد. یدو به همراه برادرش به خانه همسایه‌های خود می‌روند و مواد غذایی مورد نیاز خود را تامین می‌کنند؛ با این پیش‌فرض که پس از پایان جنگ قرض خود را ادا خواهند کرد با وجود آنکه همه آنها می‌دانند که چنین اتفاقی نخواهد افتاد. ارائه چنین تصویر دقیقی از جابه‌جایی‌های رخ داده در معنای زندگی در حین جنگ، فیلم یدو را به فیلمی متفاوت در ژانر دفاع مقدس می‌کند و می‌تواند حضور ماندگاری برای خود رقم بزند.