سال ۱۳۹۹ تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا سی‌وسومین جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان اصفهان شکل تازه‌ای از برگزاری را تجربه کرد که طبیعتاً موافقان و مخالفانی داشت. شکل‌گیری هسته برپایی آنلاین جشنواره‌های سینمایی از بهار۹۹ باهدف حمایت از تولید و توسعه نرم‌افزاری بومی به‌منظور راهبری رویدادهای آنلاین سینمایی و دبیرخانه‌ای الکترونیک با اتکا به توانمندی‌های داخلی، آغاز شد. پیاده‌سازی بخشی از این پروژه، پیش‌تر توسط تیمی از برنامه‌نویسانی که با جشنواره همکاری داشتند، شکل‌گرفته بود؛ لذا تکمیل این کار، متناسب با اقتضائات برگزاری یک جشنواره بین‌المللی و با هدف تأمین نیازمندی‌های دبیرخانه جشنواره‌های سینمایی کشور، در دستور کار بنیاد سینمایی فارابی قرار گرفت که با گذشت چند ماه کار مستمر و فشرده، شهریور۹۹، فاز نخست آن در جشنواره فیلم کودک، مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
طرح پیشنهادی برگزاری آنلاین، با الهام از جشنواره‌های موفق بین‌المللی که به شیوه آنلاین برگزارشده بودند و همچنین توانمندی‌های داخلی، در دبیرخانه جشنواره فیلم کودک تنظیم شد و به همین منظور، جلسات مختلف کارشناسی و هم‌فکری با صاحب‌نظران سینما، دبیران جشنواره‌ها و مدیران سینمایی برگزار شد و درنهایت، این طرح من در شورای برنامه‌ریزی جشنواره فیلم کودک مطرح و به‌اتفاق آرا تصویب شد تا این دوره از جشنواره به شیوه آنلاین در چهار بخش اصلی برگزار شود.
در تجربه جهانی، جشنواره‌ها به‌ویژه در حوزه فیلم و سینما ذاتاً رویدادهایی متکی به نظام‌های اجتماع‌محور هستند و بی‌تردید با حضور فیزیکی اهالی فیلم و سینما، معنا پیدا می‌کنند و زمینه‌های شکل‌گیری تبادلات و گفت‌وگوهای تخصصی ایجاد می‌شود. اکنون با گسترش کرونا و محدودیت‌های ناشی از آن، کارکرد اجتماع‌محور و میدانی آن دچار اختلال‌هایی شده است. اما سایر وجوه جشنواره، نظیر نمایش آثار، کارگاه‌های آموزشی، پویش‌ها و رویدادهای جنبی می‌توانند کارکرد خود را با بهره‌گیری از فضای مجازی داشته باشند.
ما در جشنواره فیلم کودک تلاش کردیم بتوانیم نمایش فیلم‌ها، کارگاه‌ها و نشست‌های تخصصی، نکوداشت‌ها و برنامه‌های جنبی جشنواره را حفظ کنیم؛ بنابراین از ظرفیت و ضریب نفوذ بالای فضای مجازی برای عرضه آن‌ها در گستره‌ای وسیع‌تر استفاده کردیم. رسیدن به این شیوه و تصمیم کار آسانی نبود. روندهای جهانی در جشنواره‌های سینمایی هم نشان می‌دهد که تقریباً می‌توان مطمئن بود، حداقل در آینده نزدیک، هیچ جشنواره‌ای به‌صورت صد درصد فیزیکی، برگزار نمی‌شود. در ایران هم این تصور باید تصحیح می‌شد که با برگزاری آنلاین جشنواره فیلم کودک و نوجوان، این اتفاق افتاد و عملاً سینمای ایران برای ورود آثارش به رسانه‌های جدید، تجربه متفاوتی را رقم زد و مفهوم جشنواره، مخاطب، داوری مردمی و… در این دوره دچار دگرگونی اساسی شد.
برگزاری جشنواره فیلم کودک زمینه‌ای شد تا در فضای تحت تأثیر اخبار کرونا، بعد از مدت‌ها، دوباره بحث و گفت‌وگو درباره سینمای کودک و نوجوان اوج بگیرد. پلتفرم‌ها و حتی صداوسیما همراه بودند و گرد محور جشنواره فعالیت مؤثر داشتند که این دستاورد بسیار ارزنده‌ای برای سینمای کودک و نوجوان محسوب می‌شد.
برای نخستین بار در ایران، جشنواره‌ای سینمایی با جایگاهی بین‌المللی برگزار شد که همه ایرانیان در تمام نقاط کشور، قادر بودند فیلم‌های برگزیده جشنواره را از طریق سه پلتفرم فیلیمو، نماوا و تیوا مشاهده کنند؛ همچنین رشد چند برابری داوران کودک و نوجوان از سراسر کشور، به مدد فضای مجازی، به گسترش عدالت فرهنگی در حوزه سینما کمک کرد.
هم‌زمان با سی‌وسومین دوره جشنواره، با توجه به برگزاری مجازی جشنواره، دو چالش مجازی هم ترتیب داده شد: چالش #من_نقش_اول و #به_نظر_من با همراهی دو تن از مفاخر بزرگ سینمای ایران، ایرج طهماسب و هوشنگ مرادی کرمانی و با مشارکت کودکان و نوجوانان آغاز شد و طی آن مقرر شد کودکان و نوجوانان در گروه سنی داوران جشنواره (۵ تا ۱۵ سال) و نیز سنین پایین‌تر و بالاتر از این رده سنی (تا ۱۷ سال) در چالش‌های جشنواره حضور داشته باشند. این دو چالش با توجه و استقبال کودکان و نوجوانان ایرانی، روبه‌رو شد.
این چالش در امتداد بهره‌گیری از فرصت برگزاری برخط جشنواره و برداشتن یک قدم بزرگ به سمت عدالت در بهره‌مندی از فرصت‌ها برای دیده‌شدن، اظهارنظرکردن و مشارکت‌داشتن در پیشبرد سینمای کودک و نوجوان طراحی شد و هدایت آن‌ها بر مبنای شناخت دقیق (بر مبنای بیگ‌دیتا)، ایجاد حس همراهی و مشارکت میان تمام کودکان سرزمینمان فارغ از تفاوت‌ها و فاصله‌های جغرافیایی با هدف امتداد شعار «هر خانه یک سینما و هر کودک یک داور» را به دنبال داشت.
شفافیت کامل جشنواره و کاهش و حذف برخی از هزینه‌های فاقد ارزش افزوده مرتبط با شیوه برگزاری فیزیکی، از مهم‌ترین دستاوردهای برگزاری آنلاین بود. نکته دیگری که باید به آن توجه داشت وجه بین‌المللی این رویداد است. بخش بین‌الملل جشنواره با تکیه بر ارتباطات و مراودات خود که به‌واسطه حضور مستمر در بازارها و رویدادهای بین‌المللی کسب می‌شود، توانست از این ظرفیت برای کاهش چشمگیر و به حداقل‌رساندن هزینه‌ها در برگزاری کارگاه‌ها و نشست‌های تخصصی، برپایی پنل‌های تولید مشترک و نمایش‌های ویژه و مرور برگزیدگان سالیان گذشته و… بهره ببرد که دستاورد بسیار مهمی‌به‌شمار می‌آید.
خرید تبلت برای دانش‌آموزانِ نیازمند از دیگر طرح‌های قابل توجه جشنواره فیلم کودک سال ۱۳۹۹ بود.
مبلغ ۵۰۰میلیون تومان از محل صرفه‌جویی‌های جشنواره به خرید تبلت و در اختیار دانش‌آموزان نیازمند قراردادن اختصاص یافت؛ پیشنهادی هم در این خصوص از سوی اعضای شورای شهر اصفهان مطرح شد که شورای شهر نیز کمک دیگری به این امر داشته باشد؛ چراکه هرساله بودجه ۱,۵میلیاردتومانی در قالب طرح یار مهربان از سوی شورای شهر در اختیار دانش‌آموزان شهر اصفهان قرار می‌گرفت که سال۹۹ به‌دلیل تعطیلی مدارس این اعتبار پرداخت نشده است؛ بنابراین با جابه‌جایی ردیف‌های بودجه و موافقت شورای شهر، سقف اختصاص اعتبار برای خرید تبلت به دومیلیارد تومان رسید که امیدوارم به بهترین شکل افراد مستحق دریافت این تبلت‌ها شناسایی شده و این اقلام برای تسهیل آموزش مجازی از سوی ستاد جشنواره فیلم کودک در اصفهان و همکاران شهرداری اصفهان در اختیار آنان قرار گیرد. پس از جشنوارهٔ فیلم کودک و نوجوان، امتیازها و مزایای برگزاری آنلاین جشنواره چنان شناخته شده است که دیگر، برگزاری یک جشنواره به‌صورت گذشته، انتخابی منطقی نخواهد بود. هیچ‌کس نمی‌تواند آینده را پیش‌بینی کند؛ اما اگر پس از بحران کرونا، مدیریت فرهنگی کشور بار دیگر، به‌سمت برگزاری صرفا سنتی جشنواره‌های فرهنگی و هنری حرکت کنند، بسیار اسباب شگفتی خواهد بود.
ما در عصری زندگی می‌کنیم که هیچ پدیده‌ای در آن نمی‌تواند مطلقا دیجیتال یا مطلقا آنالوگ باشد. به همین دلیل هم اندیشمندان نام این عصر را روزگار پسادیجیتال گذاشته‌اند. برگزاری آنلاین یک جشنواره، نمی‌تواند و نباید به معنای حذف تمام مراسم فیزیکی آن باشد؛ بلکه به معنای وزن‌بخشیدن به بخش آنلاین جشنواره و پشتیبان‌قراردادن بخش آنالوگ آن است. چیزی که برخی رسانه‌ها را به اشتباه انداخت، آشنانبودن با همین مفاهیم بود، وقتی ما اعلام کردیم که در اصفهان و تهران «خانه جشنواره» را راه‌اندازی می‌کنیم، برخی دقت نکردند که این خانه‌های جشنواره، قرار نیست میزبان مخاطبان و مردم باشد؛ بلکه درحقیقت سرچشمه رویدادهایی است که قرار است بخش آنلاین جشنواره را تغذیه کند. تحلیل‌های عجیب‌غریب و به دور از واقعیتی که در برخی رسانه‌ها دیدیم، نتیجه همین عدم دقت بود که البته در نهایت هم با یک بررسی ساده بطلانشان مشخص شد.
عده‌ای هم از سر دلسوزی یا لجاجت این پرسش را مطرح می‌کنند که آیا بهتر نبود بودجه جشنواره را برای رفع مشکلات معیشتی سینماگران هزینه کرده و برگزاری جشنواره را در شرایط فعلی منتفی اعلام می‌کردید؟ به این دسته از منتقدان باید گفت که در جشنواره ۱۳۹۹، برای استیفای حقوق هنرمندان سینما، برای هر اثر کوتاه و بلند داستانی که به‌صورت آنلاین پخش شد، «هزینه نمایش Screening Fee» پرداخت شد که در شرایط پیش‌آمده ناشی از بیماری همه‌گیر کرونا که باعث شده هنرمندان سینما برخی خانه‌نشین و برخی کم‌کار باشند، کمک‌معیشتی هرچند ناچیز برای آن‌ها فراهم شود. افزون بر این، جشنواره آینه‌ای از تلاش هنری هنرمندان است که به‌نوعی فضای جدید برای معرفی و نمایش و نقد و مطرح‌شدن آن در افکار عمومی و رسانه‌ها ایجاد می‌کند؛ بنابراین از این بخش جشنواره هم هنرمندان منتفع می‌شوند.
اساسا کسانی که مباحثی از این دست را مطرح می‌کنند، گویی تصور درستی از اندازه جامعه هنری، خواسته‌ها و اولویت‌هایش ندارند.
از سویی جامعهٔ هنری و سینماگران کشور ما بسیار جامعهٔ بزرگ و متنوعی است و از سوی دیگر اساسا هزینه برگزاری جشنواره‌ها در ابعادی که این دوستان تصورش را دارند، نیست. البته خوشبختانه و با سیاست شفاف‌سازی در سازمان سینمایی، چیزی برای پنهان‌کردن وجود ندارد و همه شهروندان در کشور از این حق برخوردار شده‌اند؛ بنابراین سخنانی از این دست برای دست‌اندرکاران حوزه سینما کمی عجیب و خرق‌عادت به حساب می‌آید.
برگزاری جشنوارهٔ فیلم کودک و نوجوان در شرایط کرونایی، به‌صورت برخط به‌هرحال نیازمند جسارت و جرئت فراوانی بود و اگر برگزار نمی‌شد، سوی چراغ سینمای کودک و نوجوان در کشورمان، با مخاطرات جدی روبه‌رو می‌شد.
حالا و پس از زحمت دبیرخانه و برگزاری جشنواره به این شکل جدید که هم با صرفه‌جویی در منابع هزینه‌ای، هم با رشد در مخاطبان و هم بالاخره با گسترش و توزیع عادلانه محتوا در سراسر کشور همراه بوده است، تمرکز بر وجوه مالی جشنواره، آن‌هم درحالی‌که بودجه اختصاص‌یافته به آن از متوسط بودجه یک فیلم هم کمتر است، واکنش منصفانه‌ای نیست.
آنچه من و همکارانم در ستاد برگزاری جشنواره از منتقدان و دلسوزان انتظار داریم، بررسی نقاط ضعف و قوت جشنواره است تا این مسیر ادامه داشته باشد، معروف است که جشنواره‌ها، نخستین نهادهایی هستند که در سینماهای کشورها بنا می‌شوند و آخرین چراغ‌هایی که می‌توان خاموش کرد، چراغ جشنواره‌هاست. اینکه به جای تلاش برای بهینه‌سازی و نقد، تلاش کنیم چنین جشنواره مهمی را از اعتبار بیندازیم به نفع هیچ‌کس نیست.
دستاورد بزرگ ما، در جشنواره ۱۳۹۹ بیرون‌آوردن فضای کلی سینمای کودک، از بهت و سکوتی بود که ماه‌ها بود گرفتارش شده بود. اهالی سینمای کودک احساس می‌کردند در بحران کرونا، سرپناه و ملجأیی ندارند و به یک معنا تریبون‌های خود را از دست داده‌اند؛ این جشنواره به آنان نشان داد که سینمای کودک حذف‌شدنی نیست و حتی در همین شرایط بحرانی هم حرف‌هایی برای زدن دارد.
بیرون‌آوردن کودکان و نوجوانان از فضای غم‌زده و پرتنش کرونایی نیز، دستاورد دیگری بود که ما در این جشنواره و در کنار آن چهارمین المپیاد فیلم‌سازی نوجوانان به‌دست آوردیم و به لحاظ معنوی برای ما بسیار ارزشمند بود؛ اینکه شصت کودک از نقاط مختلف کشور و برخی روستاها که شاید نامشان هم چندان شنیده‌شده نباشد، توانستند در فرایند ایده‌پردازی و فیلم‌سازی مشارکت کنند و با یک فیلم‌ساز معتبر ایرانی ساعت‌ها به بحث و گفت‌وگو بگذرانند، رویداد کمی نیست. ما در این شرایط به امید احتیاج داریم و این جشنواره امید را در دل بسیاری از کودکان و نوجوانان، چه آنان که در المپیاد شرکت کردند، چه داوران و چه مخاطبان این جشنواره زنده کرد.
در کنار این دو دستاورد، ده‌ها دستاورد دیگر، مثل نزدیک‌کردن پلتفرم‌های ویدئویی آنلاین و جامعه سینما، برخورد حرفه‌ای و پرداخت Screening Fee به صاحبان آثار، نهادینه‌سازی فرهنگ عدم سرقت از سامانه‌های ویدئویی و… نیز وجود دارد که چه‌بسا بهتر باشد دیگران از آن سخن بگویند.
نخستین و بزرگ‌ترین نکته‌ای که از جشنواره ۱۳۹۹ آموختیم این بود که کودکان و نوجوانان در کشور ما، نسلی بسیار فرهیخته و فرهنگی هستند؛ به این معنا که اگر به آن‌ها بها داده شود و شرایط برایشان فراهم باشد، با حداکثر توان از آن استقبال خواهند کرد. دیگر آموخته ما، امکان رفاقت و همراهی صنعت سینما و صنعت نوپای نمایش دیجیتال بود. حضور سامانه‌های VOD به ما نشان داد این همراهی و رفاقت نه‌تنها ممکن، که چه‌بسا یک ضرورت است.
و بالاخره، نکات اجتماعی و اقتصادی فراوانی هم از بازخوردها و تحلیل تجربه کاربری در این شش روز دریافتیم که ذکر آن‌ها فرصت بیشتر می‌طلبد.
در نخستین گام‌ها، کاستی‌های احتمالی قابل نقد و بررسی هستند و امیدواریم در گام‌های بعدی سایر جشنواره‌ها این نقایص را جبران کنند.
*علیرضا تابش، دبیر جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان اصفهان
منبع: نشریه الکترونیکی «روزگار کرونا»، شماره دوم- تابستان ۱۴۰۰
