محمدعرفان صدیقیان| روز ملی سینما می‌تواند بهانه‌ای باشد برای مرور گونه‌های مختلف سینمایی در ایران و بررسی کم و کیف آثار مختلف از نظرگاه‌های گوناگون ساختاری، محتوایی، میزان جذب مخاطب و…
کندوکاو در تاریخ سینمای ایران نشان می‌دهد تا اواسط دهه پنجاه هجری شمسی، سینمای کودک و نوجوان نمود چندانی در حوزه تولید نداشته است و اغلب آثار ساخته شده که برخی تاریخ‌نگاران سینمایی آن‌ها در زمره آثار کودک دانسته‌اند، فیلم‌هایی هستند که بیشتر با محوریت پرسوناژ کودک شکل گرفته‌اند و این گروه سنی، عموما مخاطب هدف آن نبوده‌اند. البته در دهه‌های سی و چهل با کوشش‌های افرادی چون پرویزاصانلو، پطروس پالیان و نصرت‌الله کریمی و… برای نخستین‌بار جریان ساخت فیلم‌های انیمیشن در کشور ایجاد شد که از مطرح‌ترین آثار مربوط به آن دوره می‌توان به «ملانصرالدین» و «موش و گربه» اشاره کرد که بر مبنای قصه‌های مطرح عامیانه ساخته شدند. بعدها با شکل‌گیری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ساخت فیلم‌های مختص کودک و نوجوان با جدیت بیشتری پیگیری شده و جشنواره‌ای بین‌المللی نیز طرح ریزی و برگزار شد. نخستین دوره این جشنواره در سال ۱۳۴۵، میزبان یکصد و یازده فیلم از بیست و پنج کشور جهان بود. در سال‌های بعد و با ظهور چند فیلمساز مستعد، تعدادی فیلم مرتبط با کودکان مقابل دوربین رفت. «سازدهنی»(امیر نادری) و «مسافر»(عباس کیارستمی) از جمله شاخص‌ترین این آثار بودند. به موازات این فیلم‌ها، جریان ساخت فیلم‌های انیمیشن نیز با جدیت بیشتری پیگیری شد و برخی از مطرح‌ترین هنرمندان شاغل در گونه‌های مختلف هنرهای تجسمی نظیر نورالدین زرین کلک، مرتضی ممیز، علی اکبر صادقی، فرشید مثقالی، نفیسه ریاحی، آرپیک باغداساریان و… جذب این گونه سینمایی شدند و حضور آن‌ها منجر به خلق تولیدات با کیفیتی شد که فارغ از ارزش‌های هنری، برای مخاطبان کودک هم جذاب و تماشایی بود.
سینمای کودک و نوجوان در ایران، با وجود همه گام‌های ریز و درشت و گاه مهم پیشین، و تشکیل فستیوال مهمی چون «جشنواره فیلم‌های آموزشی تربیتی رشد» (که جامعه هدفش کارشناسان بود)، در دوران آتی و با سینمای پس از انقلاب رشد و نمو خود را آغاز کرد.
با پیروزی انقلاب، هنر سینما به لحاظ ساختار و عملکرد دچار تغییرات اساسی شد. در آغاز دهه شصت، مدیران سینمایی تلاش کردند با ریل‌گذاری، جریان تازه‌ای را در سینمای ایران به وجود آورند. کانون پرورشی و فکری کودکان و نوجوانان نیز به طور جدی‌تری ساخت فیلم‌های کودک را پی گرفت. در آن مقطع داریوش مهرجویی نخستین فیلم بلند سینمایی سینمای کودک را کارگردانی کرد که سال‌ها بعد با عنوان «مدرسه‌ای که می‌رفتیم» به روی پرده رفت. البته بیشتر تولیدات کانون پرورشی و فکری کودکان و نوجوانان را فیلم‌های کوتاه تشکیل می‌داد که عموما توسط جوانانی ساخته می‌شدند که بعدها به سینماگران مهمی بدل شدند. با تاسیس «بنیاد سینمایی فارابی»، سینمای کودک به طور جدی مورد توجه قرار گرفت و حمایت‌های بیشتری نصیب این ژانر مهم شد.
٭٭٭ از کلیدخوردن جشنواره تا خورشید تابان گروه سینمایی کودک
در این دهه شاهد دو اتفاق تاریخی مهم هستیم. نخست آغاز به کار اولین دوره جشنواره فیلم‌های کودک و نوجوان (به موازات برپایی جشنواره فیلم فجر به عنوان یکی از بخش‌های آن در ادوار اولیه و سپس انتقال به اصفهان به عنوان جشنواره‌ای مستقل) و دیگری تشکیل «گروه سینمایی مختص به کودکان» توسط خانه ادبیات و هنر کودک و در نظر گرفتن سالن‌های سینمایی ویژه آن‌ها در شهر تهران که مشخصه‌اش علامت خورشید تابان بود که رضا کیانیان آن را طراحی کرده بود و بر ورودی سالن‌های ویژه فیلم‌های کودک و نوجوان نقش می‌بست. با آغاز دهه هفتاد و فاصله گرفتن از سینمای گلخانه‌ای، بخش خصوصی قدم‌های ابتدایی خود را در سینمای کودک و نوجوان برداشت و استقبال مخاطبان از این فیلم‌ها باعث شد سرمایه گذاری‌ها در این بخش افزایش یابد.
در این دهه که مصادف با دوران جنگ تحمیلی بود، فیلم‌های مهم و خاطره‌انگیزی از «شهرموش‌ها» تا «گلنار» و «پاتال و آرزوهای کوچک» ساخته شد.
٭٭٭ از کلیدخوردن جشنواره تا خورشید تابان گروه سینمایی کودک
در این دهه شاهد دو اتفاق تاریخی مهم هستیم. نخست آغاز به کار اولین دوره جشنواره فیلم‌های کودک و نوجوان (به موازات برپایی جشنواره فیلم فجر به عنوان یکی از بخش‌های آن در ادوار اولیه و سپس انتقال به اصفهان به عنوان جشنواره‌ای مستقل) و دیگری تشکیل «گروه سینمایی مختص به کودکان» توسط خانه ادبیات و هنر کودک و در نظر گرفتن سالن‌های سینمایی ویژه آن‌ها در شهر تهران که مشخصه‌اش علامت خورشید تابان بود که رضا کیانیان آن را طراحی کرده بود و بر ورودی سالن‌های ویژه فیلم‌های کودک و نوجوان نقش می‌بست. با آغاز دهه هفتاد و فاصله گرفتن از سینمای گلخانه‌ای، بخش خصوصی قدم‌های ابتدایی خود را در سینمای کودک و نوجوان برداشت و استقبال مخاطبان از این فیلم‌ها باعث شد سرمایه گذاری‌ها در این بخش افزایش یابد.
٭٭٭اولین گام‌های جهانی شدن با سینمای کودک
با وجود همه حضورهای جسته و گریخته سینمای ایران و سینماگران ایرانی، اولین گام‌های «مهم» بین‌المللی شدن سینمای ایران توسط آثاری از سینمای کودک و نوجوان برداشته شد و آثار فیلمسازان مهمی چون عباس کیارستمی، ابراهیم فروزش و… توانست روز به روز برند جهانی سینمای ایران را در دنیا درخشان‌تر کند و به موازات آن اعتبار جهانی جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان نیز افزون‌تر از گذشته شد.
رکوردشکنی گیشه‌ها
در سال ۱۳۷۳ و با اکران فیلم موزیکال «کلاه قرمزی و پسرخاله»، شاهد یک اتفاق تاریخی در سینمای کودک و نوجوان بودیم. این فیلم توانست به پرفروش ترین فیلم سال تبدیل شود و از آن پس بود که «کلاه قرمزی» به یک برند محبوب در سینما و تلویزیون تبدیل شد. پس از آن، ایرج طهماسب و حمید جبلی، دو بار دیگر هم برمبنای این شخصیت عروسکی بر پرده نقره‌ای حاضر بودند. فیلم «کلاه قرمزی و سروناز» در سال ۸۱ و «کلاه قرمزی و بچه ننه» در سال ۹۱، عنوان پرفروش ترین فیلم سال را به خود اختصاص دادند. دلیل اصلی موفقیت این مجموعه، طراحی قصه‌ها و شخصیت‌هایی بود که علاوه بر مخاطبان کودک، برای خانواده‌های آن ها نیز پرکشش بود.
٭٭٭اصل مهم سینمای کودک
اصل مهمی که باید در سینمای کودک همواره مورد توجه باشد چراکه در این گروه سنی، اغلب خانواده‌ها هستند که فیلم‌ها را برای تماشا انتخاب می‌کنند و جذابیت‌های این چنینی باعث می‌شود رغبت بیشتری برای حضور در سان‌های سینما داشته باشند. در دهه‌های هشتاد و نود، باز هم بخش خصوصی فعالیت بیشتری از خود نشان داد و آثار موفق سینمای کودک توانستند مخاطبان بسیاری را با خود همراه کنند. در سال ۹۳ سینمای کودک یک بار دیگر تاریخ ساز شد. فیلم «شهر موش ها ۲» به کارگردانی مرضیه برومند موفق شد با پشت سر گذاشتن «اخراجی‌ها۲»، پرفروش ترین فیلم تاریخ سینمای ایران شود. مرور آمارهای مربوط به فروش و میزان مخاطب در این فیلم و نیز مجموعه آثار «کلاه قرمزی» نشان می‌دهد، سینمای کودک و نوجوان به شرط اتکا بر قصه و شخصیت‌های جذاب، پتانسیل بسیار بالایی در جذب تماشاگر دارند. در دهه نود سینمای انیمیشن نیز شکلی حرفه‌ای تر به خود گرفت و محصولات این حوزه به لحاظ کیفی، رشد قابل توجهی را تجربه کردند. فیلم‌های انیمیشن به دلیل بهره گیری از مولفه‌هایی نظیر فانتزی و تخیل در ذات خود، برای بیننده‌های کنجکاو کودک، جذاب و تماشایی هستند. در این سال‌ها، تعداد چنین فیلم‌هایی افزایش قابل توجهی را داشته است و معمولا در لیست پرفروش‌های هر سال، یک فیلم انیمیشن نیز دیده می‌شود.
٭٭٭ نوجوانان؛ مخاطبان جدی سینما در دنیا
بررسی رنج سنی مخاطبان سینما در جهان نیز نشان می‌دهد عموم تماشاگران سینما را نوجوانان تشکیل داده و به همین دلیل، در کشورهایی که سینما به شکل یک صنعت جریان ساز فعالیت می کند، تعداد فیلم های مربوط به این گروه سنی، آمار بالایی را به خود اختصاص داده است. استقبال مخاطبان از فیلم های کودک و نوجوان می تواند بازهم آغازگر دورانی تازه باشد تا فیلم‌هایی تولید شوند که بعدها بخشی از خاطره جمعی کودکان این نسل به شمار بروند.
